έκθεση βιβλιοδεσίας στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

Η βιβλιοδεσία σε Ελλάδα - Εγγύς Ανατολή

Μοναδικά δείγματα από τον 11ο έως τον 19ο αιώνα στην έκθεση που παρουσιάζεται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
 
Του Ηλια Μαγκλινη

Βιβλιοαμφιάστης. Ετσι λεγόταν ο βιβλιοδέτης κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Η αμφίεση, το ένδυμα με το οποίο ντυνόταν το βιβλίο, παραπέμπει και στα άμφια, την ιερατική ένδυση, δεδομένου ότι, όπως διαφαίνεται και από διάφορες βυζαντινές εικόνες διακοσμημένες με ασήμι, το βιβλίο κατείχε και έναν ιερό χαρακτήρα, πέρα από τον αυστηρά ιερό ρόλο του Ευαγγελίου. Αυτά μας έλεγε, μεταξύ των άλλων, η δρ Νίκη Τσιρώνη, η μία εκ των δύο επιμελητριών της έκθεσης «Η τέχνη της βιβλιοδεσίας. Από το Βυζάντιο στη Σύγχρονη Εικαστική Δημιουργία», που πραγματοποιείται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (η έτερη επιμελήτρια είναι η δρ Αναστασία Λαζαρίδου).

Η έκθεση, που άνοιξε τις πύλες της στις 19 Σεπτεμβρίου και θα διαρκέσει έως τις 13 Ιανουαρίου του 2013, διοργανώνεται σε συνεργασία με το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και την Ελληνική Εταιρεία Βιβλιοδεσίας και αφορμή αποτέλεσε το ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Στουδίτης», στο οποίο συμμετέχουν έξι ευρωπαϊκές χώρες. Ο «Στουδίτης» επικεντρώνεται στη μελέτη βυζαντινών και μεταβυζαντινών βιβλιοδεσιών με στόχο την ανάπτυξη του διεπιστημονικού και διαπολιτισμικού διαλόγου.

Την περασμένη Κυριακή περιδιαβάσαμε την εξαιρετική αυτή έκθεση, μέσα από την οποία παρουσιάζονται μοναδικά δείγματα βυζαντινών και μεταβυζαντινών βιβλιοδεσιών που χρονολογούνται από τον 11ο έως τον 19ο αιώνα. Το υλικό προέρχεται από τη Συλλογή χειρογράφων και παλαιτύπων του Βυζαντινού Μουσείου καθώς και από την Ελληνική Βιβλιοθήκη, την πλούσια συλλογή του αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Στάικου, η οποία ανήκει πλέον στο Κοινωφελές Ιδρυμα Ωνάση.

Οι βασικοί άξονες της έκθεσης είναι το ιστορικό μέρος, που εισάγει τον επισκέπτη στην ιστορία της βιβλιοδεσίας έτσι όπως αναπτύχθηκε στην Ελλάδα και την Εγγύς Ανατολή, το εποπτικό μέρος, που είναι και ο πυρήνας της έκθεσης, με τα βασικά εκθέματα να έρχονται να συμπληρώσουν και να τεκμηριώσουν την ιστορική αφήγηση και, τέλος, το πάντρεμα του χθες με το σήμερα, μέσα από την έκθεση δειγμάτων νέων, σύγχρονων βιβλιοδετών (που εργάστηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος «Στουδίτης») καθώς και έργων εμπνευσμένων από τη βιβλιοδεσία σύγχρονων Ελλήνων καλλιτεχνών.

Σύμφωνα με την Αναστασία Λαζαρίδου, «έως τώρα, εκθέσεις τέτοιου τύπου απλώς παρουσίαζαν το υλικό χωρίς να δίνουν το ιστορικό υπόβαθρο. Hταν επίσης πολύ σημαντικό να δείξουμε αυτή τη σχέση βιβλιοδεσίας και περιεχομένου, σώματος και μορφής. Ετσι, θα έλεγα ότι η ιστορική τεκμηρίωση, το πληροφοριακό υλικό, τα πραγματικά αντικείμενα και η εικαστική δημιουργία αποτελούν για τον αμύητο επισκέπτη ιδανικό οδηγό στο να παρακολουθήσει όλη αυτή την πορεία».
Ο Μπάμπης Λέγγας, σύμβουλος στην έκθεση και εκπρόσωπος της Ελληνικής Εταιρείας Βιβλιοδεσίας, τονίζει ότι η έκθεση αυτή αναδεικνύει μια ιστορία εν πολλοίς άγνωστη και στους ειδικούς έως και πριν από 15 χρόνια.

«Αυτό συνέβαινε διότι από τον 19ο αιώνα και έπειτα επικράτησε η άποψη ότι δεν υπήρχε ελληνική βιβλιοδεσία. Οι λόγιοι της εποχής, και του εικοστού αιώνα, κοίταζαν πάντοτε προς τη Δύση, θεωρώντας τα όποια δείγματα της ελληνικής βιβλιοδεσίας ως τεκμήρια μιας τέχνης “αγροίκας”. Τα τελευταία χρόνια υπήρξε μια άνθηση, μετά και από ένα αφιέρωμα που έκανε η “Καθημερινή”, οι “Επτά Ημέρες”, σε επιμέλεια του Κωστή Λιόντη.

Συγκεντρωθήκαμε κάποιοι άνθρωποι που αγαπούσαμε το αντικείμενο, έγιναν εκδόσεις, εκθέσεις, συνέδρια, βγήκαμε και στο εξωτερικό, συστήσαμε αυτή την εταιρεία και εδώ και μία δεκαετία υπάρχει αυτή η συνεργασία με το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και το Βυζαντινό Μουσείο. Πάντως, και σήμερα κάνουμε έρευνες σε βιβλιοθήκες και ανακαλύπτουμε σπάνιες βιβλιοδεσίες πίσω από τα ράφια επειδή οι υπεύθυνοι έκριναν ότι δεν ήταν κάτι άξιο λόγου».

Ξεκινώντας από τους πρώτους πάπυρους, κοπτικής συνήθως βιβλιοδεσίας, προχωρά κανείς σε πολυτελείς βυζαντινές σταχώσεις της μέσης βυζαντινής περιόδου. Αξίζει τον κόπο ο επισκέπτης να σκύψει πάνω από τη λεπτομέρεια, να δει πώς το κύριο σώμα των βιβλιοδεσιών ήταν δερματόδετο, με μικρά κοσμήματα, μυθικά ζώα. Να προσέξει τις βαριές ξύλινες πινακίδες και τους μεταλλικούς γόμφους που κρατούσαν το βιβλίο ενωμένο, τα υπερυψωμένα κεφαλάρια, να παρατηρήσει το πέρασμα στην Αναγέννηση, στην εφεύρεση της τυπογραφίας και τη χρήση του χαρτιού πλέον, και στις κρητικές βιβλιοδεσίες. «Από την Κρήτη πολλά χειρόγραφα έφευγαν και πήγαιναν στη Βενετία όπου σώζονταν πολλά κείμενα καθώς και η ίδια η τέχνη της βιβλιοδεσίας, την οποία υιοθετούσαν στις αυλές της Δύσης – τις περίφημες βιβλιοδεσίες “αλά γκρέκα”», λέει η Νίκη Τσιρώνη.

Το παλαιότερο έκθεμαΑπό τα πιο ξεχωριστά δείγματα είναι το σώμα ενός βυζαντινού κώδικα, του πιο παλαιού εκθέματος του Βυζαντινού Μουσείου. Οπως λέει η Αναστασία Λαζαρίδου: «Δώσαμε μεγάλη έμφαση στην πολύ στενή σχέση περιεχομένου και μορφής, θεωρώντας ότι αυτό δεν είναι άχρονο και άτοπο, αλλά συνδέεται με τις εκάστοτε συνθήκες, καλλιτεχνικές, εμπορικές, οικονομικές. Ο εκάστοτε βιβλιοδέτης δεν αυθαιρετεί, αλλά υπακούει τρόπον τινά στις αισθητικές προσταγές της κάθε εποχής, κάτι που έχει μια συνέχεια μέσα στους αιώνες.

Αυτό το τεκμηριώνει ο παλαιότερος κώδικας του Βυζαντινού Μουσείου που έχουμε διασώσει, του 11ου αιώνα, ο οποίος ήρθε ως κειμήλιο προσφύγων στο Μουσείο, και συγκεκριμένα από την Καππαδοκία. Είναι ο ανοιχτός βυζαντινός κώδικας, του οποίου όμως τα ελλείποντα φύλλα συμπληρώνονται από τους κατοπινούς κατόχους. Eνα βιβλίο μαρτυρά μια ζωή εννέα αιώνων. Η συνέχεια της χρήσης του βιβλίου αποτελεί μια συνειδητή προσπάθεια να διασωθεί ο κώδικας, να βιβλιοδετηθεί και να παραδοθεί στις επόμενες γενιές».

Oπως είπαμε, η έκθεση κλείνει με μια γέφυρα ανάμεσα στην παράδοση και τις σύγχρονες εικαστικές δημιουργίες φιλοτεχνημένες από τη Βένια Δημητρακοπούλου και τον Δημήτρη Ξόνογλου, ενώ παρατίθενται και έξι συλλεκτικά αντίτυπα του βιβλίου «Κασσιανή η Υμνωδός» της Ν. Τσιρώνη, φιλοτεχνημένα το καθένα από τους Μάρκο Καμπάη, Χρήστο Μαρκίδη, Χρήστο Μποκόρο, Κώστα Παπατριανταφυλλόπουλο, Φωτεινή Στεφανίδου και Πάνο Φειδάκη.

Η έκθεση πλαισιώνεται και από εκπαιδευτικό πρόγραμμα που απευθύνεται σε ενήλικες και παιδιά της Ε΄ και ΣΤ΄ Δημοτικού.

Κατά την Αν. Λαζαρίδου, η έκθεση αυτή είναι μονάχα η αρχή. «Με το παλαιό να ακουμπάει πάνω στο σήμερα, θελήσαμε να μυηθεί ο επισκέπτης σε μια διαφορετική προσέγγιση του βιβλίου αλλά και να δοθεί μια σημερινή ματιά στην παράδοση της βιβλιοδεσίας. Δεν έχουμε εξαντλήσει το θέμα, αντίθετα, θα παρουσιάσουμε προσεχώς μια έκθεση για την τέχνη του βιβλίου με σύγχρονους εικαστικούς, ανοίγοντας έναν κύκλο με θέμα το βιβλίο, η πρώτη από μια σειρά εκθέσεων που θα ακολουθήσουν».

Εφ. Καθημερινή Ελλάδος